مفصل گیجگاهی (Temporomandibular Joint) یا به طور اختصار TMJ مفصل بین کندیل استخوان فک پایین و فرورفتگی استخوان گیجگاهی است. این مفصل در دو طرف صورت وجود دارد و گاه دچار درد یا عفونت یا دررفتگی می‌شود. مفصل فک (TMJ)، اتصال‌دهنده فک پایین به استخوان سر و مفصلی است که باعث می‌شود استخوان فک پایین متحرک باشد. اختلال مفصل TMJ می تواند باعث بروز درد در مفصل فک و عضلات کنترل کننده حرکات فک شود. مفصل گیجگاهی ترکیبی از حرکات لولایی و کشویی دارد و باعث می شود تا این مفصل در بدن بسیار پیچیده عمل کند. قسمت هایی از استخوان های درگیر در قسمت مفصل با غضروف پوشیده شده اند و بوسیله یک دیسک کوچک جذب کننده ضربات و شوک ها از هم جدا شده اند که طبیعتا باعث حرکت نرم مفصل می گردد.
بیماری مفصل فکی ممکن است، خود را به گونه‌های متفاوتی مثل، دندان درد و گوش درد بروز دهد. درد یا محدودیت حرکتی که به دنبال بیماری این مفصل اتفاق می افتد، ممکن است درجات گوناگونی داشته باشد. درد ممکن است از یک ناراحتی اندک تا دردهای کشنده و غیر قابل تحمل متغیر باشد، محدودیت حرکت فک، از مختصر ناراحتی هنگام باز کردن فک تا قفل شدن کامل فک اتفاق بیفتد.
اختلال مفصل فکی-گیجگاهی یا TMJ وقتی اتفاق می افتد که دیسک دچار فرسایش شود یا از محور مناسب خود خارج گردد و یا غضروف مفصلی در نتیجه التهاب مفاصل یا آرتریت از بین رفته باشد. در بسیاری از موارد درد و ناراحتی همراه با اختلال TMJ می تواند با یک درمان آگاهانه و استفاده از نایت گاردها غیر از جراحی، کاهش یابد و درمان شود. در موارد شدید ممکن است نیاز به جراحی ضرورت پیدا کند. دردهای مفصل گیجگاهی – فکی، اغلب با اختلال و درد در اعضای دور و بر آن همراه است. یکی از این دردها، درد در عضله گیجگاهی سر است. در واقع التهاب مفصل گیجگاهی- فکی ممکن است به درد و التهاب در عضله ی نزدیک آن، که به عضله گیجگاهیو ماضغه معروف اند، منتهی شود.
علائم رایج درد مفصل فکی شامل موارد زیر می باشد:
1) درد فک، دهان یا حساسیت در صورت، ناحیه مفصل فک، گردن و شانه‌ها و در اطراف فک و گوش در زمان جویدن، صحبت کردن یا باز کردن زیاد دهان
2) ایجاد محدودیت در باز و بسته کردن دهان
3) احساس چسبندگی یا قفل شدن فک در هنگام باز کردن و بستن دهان
4) صدا ی مفصل فک هنگام باز کردن یا بستن دهان که ممکن است با درد یا بدون درد باشد.
5) احساس خستگی در ناحیه صورت
6) مشکل در هنگام جویدن غذا یا درد ناگهانی در هنگام گاز گرفتن در زمانی که دندان های بالا و پایین به نحو مناسب روی هم قرار نمی‌گیرند.
7) ورم در اطراف صورت
8) سایر علائم عادی مشکلات فک شامل درد فک و دندان، سر درد، گردن درد، گیجی، درد گوش، مشکلات شنوایی، درد در ناحیه بالای شانه و زنگ زدن گوش‌ها (وز وز کردن گوش) است.
علامت هایی که نشان می دهد شما علاوه بر دندان قروچه سایش دندانی نیز دارید:
* سر درد هنگام بیداری
* درد صورت وفک
* خستگی هنگام بیداری حتی با خواب کافی
* شکستگی لایه های مینایی دندان ها یا پرکردگی ها
درمان اختلال مفصل گیجگاهی فکی
به طور کلی برای درمان TMJ راهکارهای غیر جراحی و جراحی وجود دارند که در ادامه به بررسی کامل آن ها می پردازیم:
1- درمان دارویی
برخی از داروها با بررسی متخصص دندانپزشک، برای درمان این اختلال تجویز می شوند که عبارت اند از:
- داروهای ضد افسردگی در دوز پایین
- داروهای ضد اضطراب که در مدت کوتاهی تجویز می شوند.
- داروهای شل کننده عضلات فک که بیشتر برای افرادی که عادت به دندان قروچه دارند، تجویز می گردند.
- داروهای غیر استروئیدی ضد التهاب همانند آسپرین یا ایبوپروفن که سبب کاهش درد عضلانی و ورم می گردند
2- کیسه یخ، ورزش و حرارت مرطوب
استفاده مرتب از این سه گزینه می تواند به درمان اختلال مفصل گیجگاهی کمک کند. حرارت مرطوب، باعث رفع اسپاسم و گرفتگی عضلات می شود. استفاده از حرارت مرطوب و حرکت های کششی ساده به مدت 10 دقیقه می تواند به رفع این اختلال کمک کند. انگشت شست دست چپ را زیر دندان های جلویی بالا قرار داده و انگشت اشاره و وسط دست راست را بالای دندان های قدامی فک پایین بگذارید و فک را به آرامی با حرکات انگشتان ماساژ دهید.
3- فیزیوتراپی مفصل TMJ
همه بیمارانی که به این اختلال مبتلا هستند، به فیزیوتراپیست ارجاع داده می شوند تا با درمان فیزیوتراپی حرکت مفصل بازیابی شود، عضلات فک تقویت شوند و درد کاهش پیدا کند. درمان های فیزیوتراپی مورد استفاده برای اختلال مفصل گیجگاهی عبارت‌اند از:
4- درای نیدلینگ
برای کاهش درد مزمن درای نیدلینگ یا سوزن خشک می تواند بسیار موثر واقع شود.
5- تنس TENSE
این دستگاه با ترشح اندورفین در مغز که نقش مسکن طبیعی برای بدن را دارد، باعث تسکین علائم TMJ می شود. کارکرد دستگاه تنس به این صورت است که با تحریک الکتریکی عصب از روی پوست، باعث انقباض عضلات و ماساژ آن ها می شود. این دستگاه با کاهش درد و خشکی، سبب بهبود توانایی حرکت فک می گردد.
6- بیوفیدبک
در این روش از دستگاه های الکترونیکی برای بهبود گرفتگی عضلات استفاده می شود.
7- اولتراسونیک تراپی
این روش برای کاهش درد سر و گردن از امواج صوتی با فرکانس بالا به جهت تحریک بافت زیر سطح پوست، مورد استفاده قرار می گیرد.
8- لیزر تراپی سرد
این روش برای بر طرف کردن التهاب مفصل ها و عضلات بوده و روشی ایده آل برای درمان اختلال مفصل گیجگاهی فکی و درد فک محسوب می شود. در این روش برای اینکه تحریک فرآیند التیام بافت و عضله صورت گیرد، از نور درمانی استفاده شده که نور با برخورد به ناحیه هدف، سبب تحریک رشد سلولی شده و جریان خون را بالا می برد. یکی از مزایای این روش، کشیدگی بافت و رفع تنش می باشد.
9- درمان با ریز جریان
این روش به جهت درمان درد عضلانی و عصبی با استفاده از جریان الکتریکی بسیار پایین کاربرد دارد. در واقع برای ایجاد شرایط بهتر برای ترمیم بافت، ریز جریان فرکانس های نرمال درون سلول عضلات بازیابی می شوند که این موضوع سبب کمتر شدن التهاب و بهتر شدن جریان خون می شود. این روش با انجام شدن روی نقاط ماشه ای درد، با کمتر کردن فرایند التیام درد فک، سبب افزایش دامنه حرکتی می شود.
10- نایت گاردتراپی
نایت گاردها یا به عبارتی محافظ‌های دهانی، و محافظ دندان قروچه (براکسیسم) شناخته می‌شوند که از مواد سخت، نرم و یا دولایه به نام آکریل ساخته می شوند. هدف از ساخت محافظ‌های دهانی پوشانندن سطوح دندان‌های فوقانی و پیشگیری از بروز آسیب‌ها ی دندانی است. نایت گاردها در حقیقت پروتزهای متحرکی بوده که به راحتی توسط بیمار روی دندان‌ها قرار گرفته و خارج می‌شوند. نایت‌گاردها در حقیقت بهترین روش برای کاهش علائم درد و دستیابی به یک آرامش وصف ناپذیری هستند.
بعد از انجام معاینات پزشک با توجه به مشکل بیمار نایت گارد مناسب را تجویز می کند.
11- جراحی
در صورتی که هیچ کدام از روش‌های نامبرده موثر واقع نشوند و شدت ناهنجاری بسیار زیاد باشد، برای درمان سندرم مفصل گیجگاهی فکی، از جراحی کمک گرفته می شود که روش های آن عبارت اند از:
11-1 آرتروسنتز
در این روش درمانی سوزن های کوچکی برای شست و شوی مایع مفصل و دور کردن ذرات جانبی التهابی از آن، به درون مفصل وارد می شوند.
11-2 تزریق
به منظور تسکین درد برای برخی از بیماران آمپول کورتیکواستروئید استفاده شده که در واقع این تزریق سبب کاهش درد ناشی از اختلال مفصل گیجگاهی فکی می شود.
11-3 آرتروسکوپی مفصل فکی گیجگاهی
این جراحی برای درمان اختلال مفصل گیجگاهی فکی بسیار موثر می باشد که در آن با وارد شدن لوله کوچکی به نام کانولا در فضای مفصلی، وسایل جراحی کوچک و آرتروسکوپ به نقطه مورد نظر رسیده و عمل جراحی آغاز می گردد. با اینکه این روش محدودیت های خاص خود را دارا است، اما نسبت به جراحی باز مفصل خطرات و عوارض بسیار کمتری دارد.
11-4 جراحی باز مفصل
در صورتی که علت درد مفصل مشکلات ساختاری باشد و به کمک درمان های محافظه کارانه تر درمان نشود، توصیه متخصص دندانپزشک جراحی باز می باشد. البته افرادی که قصد انجام این جراحی را دارند، بهتر است تا تمام نقاط ضعف و قوت را سبک سنگین نمایند، زیرا این عمل سنگین تر از جراحی های دیگر بوده و عوارض بیشتری نسبت به آن ها دارد.
11-5 کندیلوتومی اصلاحی
درمان توسط این نوع جراحی به صورت غیر مستقیم انجام می شود، زیرا در این روش مفصل تحت جراحی قرار نمی گیرد، بلکه عمل روی فک پایین انجام می شود. این جراحی، برای درمان قفل شدن فک و تسکین درد، بسیار موثر می باشد.
بیشتر بخوانید: نایت گارد مناسب خود را تهیه کنید
بیمارانی که مبتلا به مشکلات مفصلی هستند باید بدانند کهبه دلیل ماهیت مزمن این بیماری درمان این مشکلات معمولا پردردسر و وقت گیر است و اگر می خواهند از شر این بیماری خلاص شوند باید آمادگی پذیرش این درمان ها را داشته باشند.
در برخی از بیماران ترکیبی از همه موارد فوق دیده می شود و علاوه بر استفاده از نایت گارد تراپی به علت اینکه موقعیت دندان ها ناصحیح بوده و رابطه بین دندان ها هم نامناسب است، عضلات جونده بیمار نیروی عضلانی شدیدی به دندان ها و مفصل وارد میکنند و دندان قروچه هم وجود دارد. در این حالت لازم است بیمار چندین جلسه با فواصل کوتاه به دندانپزشک مراجعه کند تا سطح دندان ها تنظیم (ادجاست ) شوند.
مشکلات و عوارض دندان قروچه چیست؟
دندان قروچه عوارض زیادی دارد از جمله باعث از بین بردن مینای دندان، حساسیت دندان و مشکلات فک می شود. گاهی اوقات کسی که این کار را انجام می دهد دچار سردرد شدید و گوش درد نیز می شود. در برخی مواقع، دندان قروچه سبب شکستگی دندان، لق شدن و افتادن آن خواهد شد. از جمله عوارض دیگر این کار می توان دندان درد شدید، درد گردن، مشکلات شنوایی، ساییدگی دندان، درد فک و بی خوابی را نیز نام برد.
مزایای نایت گاردتراپی
1- کاهش درد در ناحیه ی مفصل و سردرد ها
بیماری به نام اختلالات مفصل تمپورومندیبولار موسوم به TMD وجود دارد که موجب ناراحتی‌های زیادی در بیماران می‌شود. بیماران مبتلا به این ناهنجاری اغلب از علائمی چون درد خود به خود و یا درد هنگام لمس فک، سردردهای صبحگاهی، گوش درد، گردن درد، حساسیت دندان، خستگی، اسپاسم و گرفتگی عضلات صورت شکایت دارند.
خوشبختانه استفاده از نایت گارد ها موجب رفع بسیاری از دردها و ناراحتی‌هایی می‌شود که ناشی از اختلالات مفصل تمپورومندیبولار هستند. استفاده از نایت‌گاردها مانع تماس دندان‌های فک بالا و پایین شده و در نتیجه موجب کاهش مشکل دندان قروچه در هنگام خواب و بیداری می‌شوند.
از دیگر نکات مثبت نایت‌گاردها می‌توان به تراز کردن دندان‌ها در موقعیت بهتر و در نهایت کاهش درد در ناحیه فک اشاره کرد.
2- پیشگیری از آسیب دندانی
نایت گارد ها با جلوگیری از تماس سنگین دندان های بالا و پایین در هنگام خواب از آسیب‌های دندانی پیشگیری میکنند. برخی از عادات ناخودآگاه شبانه مانند دندان قروچه یا فشار دادن و ساییدن دندان ها ممکن است منجر به مشکلاتی نظیر شکستگی دندان، آسیب دیدن دندان‌های پرشده و یا ساییدگی بیش از حد دندان‌ها شود. همانطور که می‌دانیم درمان بسیاری از مشکلات دندانی نیاز به هزینه زیادی دارند بنابراین استفاده از نایت گارد ها می‌تواند بسیار مفید و سودمند باشد.
3- بهبود الگوهای خواب
با توجه به تاثیر نایت‌گاردها در کاهش علائم درد و افزایش راحتی لازم به ذکر است که استفاده از نایت گارد ها بهترین راه جهت بهبود الگوهای خواب هستند. نایت‌گاردها با شل کردن عضلات فک، فک را در موقعیت مناسب و ایده‌آل نگه می دارند. شل شدن عضلات فک موجب می‌شود فشار کمتری روی فک وارد شده و بیمار خواب بدون استرسی داشته و از اختلالات گیجگاهی – فکی یا اختلالات مفصل تمپورومندیبولار رهایی یابد.
چه کسانی به نایت گارد نیاز دارند؟
استفاده از نایت گارد برای افرادی که دارای برخی عادات رفتاری نامناسب مانند دندان قروچه و فشارفکی می باشند بسیار کار آمد و لازم است.افرادی که به هنگام خواب دندان قروچه می کنند و یا فشار فکی بالایی دارند بر اثر عوامل مختلف فشار عصبی ، استرس و… عادت به این کار دارند و بیشتر به صورت غیر ارادی است. این افراد برای محافظت از سلامت دهان و دندان خود به نایت گارد احتیاج دارند.
چرا استفاده از نایت گارد ضروری است؟
بر طبق تحقیقات انجام شده 20% از بزرگسالان از اثرات مخرب ساییدن یا فشردن دندان ها بر روی یکدیگر رنج می برند ، این عمل نه تنها باعث فرسایش دندان ها می شود بلکه منجر به:
- بی حسی عضلات گردن و صورت
- نا هنجاری مفصل فکی گیجگاهی TMD
- درد و معلولیت ناشی از آرتروز
- ترک و یا شکستکی دندان ها می شود.
دستورات لازم جهت نگهداری از نایت گارد:
- نایت گارد خود را بلافاصله پس از استفاده، با یک مسواک نرم و مایع دست شویی تمیز کنید، با این کار ذرات چسبیده جدا شده و هر گونه پلاک تشکیل شده در سطح آن زدوده می‌شود.
- پس از هر بار استفاده حتما نایت گارد خود را درون ظرف آب بگذارید یا به دورش یک پارچه ی مرطوب بپیچید.
- نایت گارد خودرا در جعبه یا ظرف تمیزی نگهداری کنید.حتماً باید در مدت زمانی که از نایت گارد استفاده نمی‌کنید، آن را در جای مخصوص خود بگذارید. در غیر این صورت احتمال گم شدن و یا خراب شدن آن وجود دارد.
- به خاطر داشته باشید نباید برای تمیز کردن این وسیله از خمیر دندان استفاده کنید چرا که اکثر خمیر دندان‌ها حاوی مواد ساینده هستند و باعث خراشیده شدن سطح نایت گارد شده و باعث استهلاک آن می‌شوند.
سوالات متدول
آیا ارتودنسی برای درمان مفصل گیجگاهی فکی کاربرد دارد؟
در واقع مشکلاتی که برای بایت به وجود می آید، سبب ایجاد این ناهنجاری می شود، به همین جهت براکت ها می توانند به منظور کاهش علائم درد مورد استفاده قرار گیرند. زمانی که دندان ها صاف و مرتب می شوند و در جایگاه صحیح خود قرار می گیرند، مفصل فکی گیجگاهی نیز به جایگاه خود بر می گردد که در این صورت علائم آن کاهش یافته و یا حتی متوقف می شوند.
آیا می توان از اختلال مفصل گیجگاهی فکی پیشگیری کرد؟
به طور کلی باید گفت که راهی برای پیشگیری از این اختلال وجود ندارد، اما با مدیریت استرس و ترک برخی از عادات رفتاری نادرست مانند دندان قروچه می توانید به کاهش علائم آن کمک کنید. برای ترک دندان قروچه استفاده از نایت گارد می تواند بسیار موثر عمل کند. همچنین مشاوره، ورزش و تغذیه مناسب می توانند کارایی بسیاری برایتان داشته باشند.
علت قفل شدن فک سمت چپ چیست؟
علت قفل شدن فک سمت راست و سمت چپ می تواند عفونت، گرفتگی عضلات فک، وارد شدن ضربه به فک، باز ماندن دهان برای مدت زمان طولانی هنگام عصب کشی دندان، استرس و اضطراب و … باشد.
علت قفل شدن فک در خواب چیست؟
افرادی که استرس و اضطراب زیادی داشته باشند، ممکن است در خواب دچار دندان قروچه شوند و دندان های خود را محکم بر روی یکدیگر فشار دهند که انجام این کار فشار زیادی را به فک وارد می کند و یکی از علل قفل شدن فک در خواب می باشد.
دلیل قفل شدن ناگهانی فک چیست؟
قفل شدن ناگهانی فک به دلایل مختلفی از جمله اختلالات مفصل گیجگاهی، ابتلا به استرس شدید، ابتلا به آرتروز (OA) ، دندان قروچه، جویدن بیش از حد غذا، ابتلا به کزاز، ابتلا به آرتریت روماتوئید (RA)و … اتفاق می‌افتد که برای تشخیص علت دقیق آن برای هر بیمار باید به متخصص فک و صورت مراجعه کرد.
برای درمان گرفتگی فک چپ چه کنم؟
نوع درمان این اختلال با توجه به علت ایجاد آن مشخص می شود. درمان گرفتگی عضلات فک و باز نشدن آن پس از انجام معاینات و بررسی‌های لازم و مشخص شدن علت به وجود آمدن آن صورت می گیرد.
دکتر مهناز ارشد متخصص پروتزهای دندانی
ایمپلنت و زیبایی
متخصص درمان مشکلات مفصل فکی و آپنه خواب
استاد دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران
