شکاف لب یا لب شکری (cleft lip) به وضعیتی اشاره دارد که در آن یک شکاف و یک فضای باز در طول لب وجود داشته باشد. این شکاف می تواند کوچک یا بزرگ باشد به طوری که لب فوقانی و بینی را به هم وصل کند. شکاف کام (cleft palate) نیز هنگامی رخ می دهد که سقف دهان در حین رشد اولیه جنین در داخل رحم مادر، به درستی بسته نشود. کام از دو قسمت به نام های کام سخت و کام نرم تشکیل شده است. که هر یک از آن ها قابلیت شکاف برداشتن دارد. براساس اعلام مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری امریکا، لب شکری و شکاف کام نیز به عنوان نوعی نقص مادرزادی مربوط به دهان و دندان شناخته می شود که سالانه بیش از 7000 نوزاد با این وضعیت در آمریکا متولد می شوند.
شکاف مخفی (شکاف زیر مخاطی) چیست؟
شکاف کام زیر مخاطی بر خلاف دیگر انواع این مورد در زمان تولد تشخیص داده نمی شود. در این حالت شکاف در سقف دهان (سخت کام و یا نرم کام) وجود دارد ولی هویدا نیست. در این حالت پوست سقف دهان روی شکاف را پوشیده است. افراد دارای شکاف مخفی و یا شکاف کام زیر مخاطی در هنگام صحبت کردن توانایی کافی برای جلوگیری خروج هوا از دهان به بینی را ندارد. و عدم کفایت دریچه کامی حلقی آن ها باعث شک در شکاف کام زیر مخاطی می شود. متخصصان در برخی از موارد با معیانه سقف دهان از طریق انگشت و یا دیگر موارد می توانند به شکاف زیر مخاطی آن ها پی ببرند. بزرگترین مشکل این افراد کیفیت گفتار تو دماغی (خشیومی است.)
علائم شکاف کام و لب
در بیشتر موارد، وجود شکاف در طول لب مشخص ترین و اصلی ترین علامت لب شکری است. در این وضعیت شیر ممکن است هنگام تغذیه از بینی کودک شما خارج شود. زیرا مانع بین دهان و بینی در این کودکان غیر طبیعی است. در کودکان دچار این نقص مادر زادی ممکن است مشکلاتی در خصوص دندان نیز وجود داشته باشد. برای مثال ممکن است دندان لق داشته باشند و یا تعداد دندان های آن ها بیشتر و یا کمتر باشد، همچنین نامرتبی دندان ها در این افراد بسیار شایع می باشد. شکاف کام نیز می تواند باعث بروز عفونت های مکرر در گوش میانی و مشکلات شیپور استاش در کودک شما شود. استاش مجرایی است که به تخلیه مایعات از گوش کمک می کند و فشار دو طرف پرده گوش را تعدیل می بخشد. اگر فرزند شما با عفونت گوش مشکل دارد و لوله های استاش به درستی تخلیه نمی شوند، ممکن است فرزند دچار کم شنوایی شود. اگر فرزند شما لب شکری باشد و یا شکاف کام داشته باشد ممکن است در گفتار و ادای کلمات مختلف مشکل داشته باشد. مشکلات گفتاری ناشی از شکاف معمولاً شامل صدا های تو دماغی یا داخل بینی می باشد.
علل شکاف کام و لب
علت شکاف کام و لب هنوز به طور دقیق مشخص نیست. اما پزشکان معتقدند که این نقص به دلیل تاثیرات عوامل ژنتیکی و محیطی رخ می دهد. اگر یک یا هر دو والدین ژن ناقص مربوط به ایجاد این نقص را حمل کنند احتمالا فرزندشان نیز دچار این نقص خواهد شد. علاوه بر عوامل ژنتیکی، محققان معتقدند که انجام برخی از کارها در طی دوره بارداری می تواند در به وجود آمدن شکاف لب و شکاف کام در جنین تاثیر داشته باشد. برای مثال موارد زیر می توانند باعث بروز چنین نقصی شوند:
- سیگار کشیدن
- نوشیدن الکل
- سوء مصرف مواد مخدر
- دیابت
- عدم دریافت ویتامین های ضروری پیش از بارداری مثل اسید فولیک
بیشتر بخوانید: مراقبت از دندان ها در بارداری
شکاف می تواند به عنوان یک نقص جداگانه هنگام تولد یا به عنوان بخشی از یک سندرم ژنتیکی بزرگ تر و جدید تر مانند سندرم وان-در-وود یا سندروم ولوکاردیوفاسیال رخ دهد که هر دو اختلال ناهنجاری ژنتیکی هستند.
تشخیص شکاف کام و لب
با کمک امواج اولتراسوند می توان وجود این مشکل را در طی دوره بارداری تشخیص داد. اگر پزشک تشخیص دهد که کودک شما در حالی که رحم قرار دارد، شکاف کام یا لب دارد، ممکن است بخواهد مقداری از حجم مایع آمنیوتیکی که کودک شما را احاطه کرده است ر ا به عنوان نمونه بردارد تا وجود عوارض دیگر را بررسی کند.
شکاف لب و کام چگونه درمان می شود؟
بستن شکاف لب با جراحی ساده تر از ترمیم شکاف کام است. جراحی شکاف لب و کام معمولاً ظرف سه تا چهار ماه بعد از تولد انجام شده و عموماً اسکار به جا مانده از آن نیز با رشد کودک محو می شود. اما، جراحی شکاف کام تا یک تا دو سالگی کودک به تعویق انداخته می شود، زیرا در این زمان فک بالا به رشد نرمالی رسیده است. اگر آسیب دیدگی گسترده باشد، برای جلوگیری از ایجاد مشکلات ساختاری، جراحی تا سنین 5 تا 7 سالگی به تعویق می افتد. در برخی موارد، جراحی امکان پذیر نبوده یا نمی توان با آن شکاف را به طور کامل بست. در برخی موارد نیز، دستگاهی شبیه به دندان مصنوعی، موسوم به آبچوراتور (obturator)، ساخته می شود که شکاف را پوشانده و به کودک اجازه می دهد تا به طور طبیعی غذا بخورد. بسته به شدت شکاف کام، ممکن است به چند نوبت جراحی در طول یک دوره زمانی طولانی نیاز باشد. یک جراح پلاستیک و یا جراح فک و صورت جراحی ترمیمی را روی صورت انجام می دهند. با وجود پیشرفت های صورت گرفته در زمینه تکنیک های عمل جراحی لب شکری و دستگاه های اصلاحی، می توان نتایج بسیار خوبی را برای کودکان مبتلا به شکاف لب و کام انتظار داشت، طوری که معمولاً با بزرگ تر شدن این کودکان، اثر ناچیزی از شکاف باقی می ماند.
مشکلات کودکان با شکاف کام و لب
پیوند استخوان آلوئولار (فک)
کودکانی که دچار شکاف لب و کام هستند که شکاف قوس دندانی آلوئولار را نیز در گیر کرده است باید پیوند استخوان انجام دهند تا قوس دندانی آن ها حفظ شده و امکان رشد دندان ها در این ناحیه فراهم شود. زمان بندی این عمل جراحی متفاوت است اما تقریباً در حدود شش تا هشت سالگی انجام می شود. ابتدا عکس پرتوی ایکس از دهان گرفته می شود تا وضعیت رشد دندان های دائمی مشخص شود. پس از این که تیم دندانپزشکی بافت دندانی را همراستا کرد یا شکاف لب بسته شد، استخوان اسفنجی ستیغ خاصره در استخوان فک جایگذاری می شود. معمولاً کودک یک شب در بیمارستان می ماند تا اطمینان حاصل شود مایعات کافی دریافت کرده و وضع پایداری دارد. ناراحتی از درد ران و عدم تمایل به راه رفتن در این شرایط متداول است. رژیم غذایی نرم و محدودیت فعالیت های شدید تا 10 روز توصیه می شود.
مشکلات تغذیه در کودکان دچار شکاف لب و کام
بسیاری از کودکان که این مشکل را دارند نمی توانند به راحتی شیر بخورند چون شکاف موجود در سقف دهان آن ها باعث می شود نتوانند مکش کافی در دهان خود ایجاد نمایند بنابراین مقدار زیادی هوا و شیر وارد بینی آن ها می شود. این کودکان در چند ماه اول زندگی در وزن گیری مشکل دارند. متخصص تغذیه می تواند راه های جایگزین برای تغذیه کودک را به والدین آموزش بدهد. در صورتی که تغذیه از سینه مادر ممکن نباشد ممکن است توصیه شود شیر مادر داخل یک بطری انعطاف پذیر که ویژه کودکان شکاف کام طراحی شده است، ریخته و به کودک داده شود. در موارد کمی ممکن است لازم باشد کودک از طریق لوله ای که در داخل بینی قرار داده شده تغذیه شود تا زمانی که عمل جراحی ترمیمی انجام شود.
مشکلات شنوایی کودکان دچار شکاف لب و کام
در این کودکان احتمال تجمع مایعات در داخل گوش زیاد است. علت این است که ماهیچه های سقف دهان به گوش میانی متصل هستند و اگر به واسطه شکاف کام به درستی کار نکنند ترشحات چسبنده گوش ممکن است در داخل آن جمع شده و شنوایی را با مشکل مواجه سازد. برای بررسی هر گونه مشکل شنوایی باید مرتباً شنوایی سنجی انجام شود. مشکلات شنوایی پس از ترمیم شکاف کام ممکن است بهبود یابد. در صورت لزوم می توان با جایگذاری لوله پلاستیکی کوچک در داخل پرده صماخ، به تخلیه مایعات کمک کرده و این مشکل را برطرف کرد. گاهی اوقات ممکن است وسیله های کمک شنوایی توصیه شود.
مراقبت‌های دندانپزشکی در بیماران شکاف لب و کام
میزان مشکلات دندانی در افراد مبتلا به شکاف لب و کام نسبت به افراد طبیعی بیشتر و شایع تر می باشد. کودکان دارای شکاف لب و کام باید زیر نظر متخصص دندانپزشک باشند تا هر مشکل دندانی را که به دلیل وجود شکاف ایجاد شده با کمک متخصص دندانپزشک درمان شود. گاهی اوقات به علت مشکلات عمده شکاف لب و کام در این کودکان، به مشکلات دندانی توجه چندانی نمی شود. مراقبت های دندانی معمول در همه ی کودکان مهم است، اما چگونگی وضع دندانی کودک و یا غیبت دندان ها در موفقیت درمان مبتلایان شکاف لب و کام، اثر مهمی دارد.
برخی ناهنجاری های دندانی کودکان با شکاف کام و لب عبارتند از:
- غیبت دندان ها
- چرخش دندان ها
- دندان های نا به جا در محل نادرست
- دندان های اضافی
- دندان های منحرف شده به طرف لب
- دندان های منحرف شده به طرف زبان
کودکان مبتلا به شکاف لب و کام ممکن است مشکلات دندانی خاص مربوط به شکاف را داشته باشند. شکاف ممکن است لثه ها را درگیر کند و باعث شود بعضی از دندان ها درجای خود قرار نگیرند، به طور غلط شکل یافته باشند و یا اصلا رویش پیدا نکنند. حتی ممکن است دندان های اضافی نیز در محل شکاف و اطراف آن وجود داشته باشند. معمولا دندان های پیش و نیش بالایی که در اطراف شکاف هستند، بیشتر تحت تاثیر قرار می گیرند. مشکلات دندانی کودکان مبتلا به شکاف کام بهتر است از بدو تولد، توسط متخصصان حیطه های مختلف دندانپزشکی پیگیری شوند. متخصصان دندانپزشکی شامل دندانپزشک اطفال، ارتودنتیست، جراح فک و صورت و متخصص پروتز به درمان این بیماران کمک می کنند. بسیاری از دندانپزشکان توصیه می کنند که اولین معاینه دندانی در سن ۱ سالگی وحتی زود تر از آن، در صورت وجود مشکلات خاص دندانی، انجام گیرد. مراقبت های معمول توسط متخصص دندانپزشک از ۳ سالگی انجام می شود. ازآنجا که کودکان مبتلا به شکاف لب و کام در معرض خطر بالایی برای ابتلا به بیماری‌های دندانی قرار دارند. بنابراین در چنین شرایطی ارائه آموزش ها و راهنمایی های لازم و همچنین دادن انگیزه و دلگرمی به بیمار و خانواده او امری ضروری است. زیرا این نقص می تواند منجر به مشکلاتی برای دندان های شیری و دائمی شود. رعایت کامل اصول بهداشت دهان و دندان نیز به تضمین سلامت دندانها در آینده کمک می‌کند. پس به کودکتان کمک کنید تا مسواک زدن را از سنین پایین شروع کرده و مطمئن شوید که رژیم غذایی او پر از غذاهای مغذی است. دندانپزشک کودکتان می‌تواند در مورد بهترین روش‌های مراقبت از دندانها در سنین پایین، از جمله تکنیک‌های مسواک زدن، استفاده از فلوراید و تغذیه مناسب شما راهنمایی کند. شکاف کام یک نقص مادرزادی شایع و در عین حال قابل درمان است. با ترکیبی از چند جراحی و وسایل اصلاحی می‌توان مشکلات سلامتی و زیبایی ناشی از این شکاف‌ها را رفع یا کنترل کرد. همچنین اقدامات زیادی وجود دارد که شما به عنوان والدین میتوانید برای بهبود لبخند کودکتان انجام دهید، از جمله میتوانید کودک را از سنین پایین تحت نظر یک دندانپزشک یا متخصصان دیگر قرار دهید؛ اصول مراقبت‌های دهان و دندان را به بهترین شکل در مورد او اجرا کنید؛ و مطمئن شوید که او از یک رژیم غذایی مغذی برخوردار است.
حتما بخوانید: نقش تغذیه در سلامت دندان ها
درمان دندانپزشکی شکاف کام و لب، ارتودنسی
قبل از 12 سالگی
بر اساس توصیه متخصصین، اولین ویزیت دندانپزشکی در این کودکان باید در حدود یک سالگی (یا حتی زودتر)، و مراجعات منظم از حدود ۳ سالگی شروع شود. درمان ارتودنسی طولانی مدت است و ممکن است در مراحل مجزا تا 21 سالگی ادامه داشته باشد. هرچه این درمان زودتر انجام شود سودمندتر و کم هزینه تر است.در بدو تولد دستگاه های مخصوص ارتودنسی متناسب با دهان کودک ساخته و در محل شکاف قرار داده می‌شود تا از برگشت شیر از بینی جلوگیری و تغذیه کودک بهتر انجام شود. بعد از رویش دندانهای دائمی، ارتودنسی به منظم کردن دندان ها کمک می کند. مرحله اول، استفاده از ارتودنسی متحرک است. این مرحله معمولا از سن 5 یا 6 سالگی شروع می شود و تا 12 سالگی ادامه می یابد. هدف ارتودنسی مرحله اول، توسعه قوس دندانی در فک بالا و تراز کردن دندانهای پیشین و اصلاح ناهنجاری های موجود در فک است. این اقدام باید قبل از پیوند استخوان انجام شود تا زمینه خوبی برای روییدن دندانها در محل شکاف ایجاد شود. درمان با ارتودنسی متحرک نه تنها دندانهای فکین را تراز می کند، بلکه فک بالا را به جلو هدایت می‌کند تا عقب ماندگی رشد آن جبران شود.
بعد از 12 سالگی
پس از 12 سالگی، با رویش دندان های دائمی از ارتودنسی ثابت استفاده می شود تا دندانهای فک بالا و پایین ردیف و هماهنگ شوند. تلاش ارتودنتیست همچنان بر هدایت فک بالا به سمت جلو متمرکز است. ارتودنسی ثابت تا چند سال ادامه می یابد. اگر در این دوره بیمار نیاز به گفتار درمانی یا پیوند استخوان داشته باشد (به علت کمبود استخوان ناشی از شکاف) ارتودنتیست او را به متخصصین گفتار درمانی و یا جراح فک ارجاع می‌دهد. در صورتی که این ارتودنسی بتواند ناهنجاری فک را اصلاح کند نیازی به عمل جراحی نخواهد بود. ولی در موارد شدید، بیمار در سنین 17 تا 18 سالگی تحت عمل جراحی فک قرار می گیرد و قبل از آن، مرحله سوم ارتودنسی انجام می شود.
درمان‌های جراحی شکاف کام و لب
جراحی شکاف کام و لب در بیمارستان و تحت بیهوشی عمومی انجام می شود. معمولا ترتیب جراحی ها به شیوه زیر است:
ترمیم اولیه شکاف لب: در 3 تا 6 ماهگی
در این عمل، جراح با زدن برشهایی در دو طرف شکاف، فلپ های بافتی ایجاد می کند. سپس فلپ ها (شامل عضلات لب) را به هم می‌دوزد. این ترمیم ظاهر، ساختار و عملکرد لب را طبیعی تر می‌کند. در صورت نیاز، همزمان ترمیم اولیه بینی نیز انجام می‌شود.
ترمیم شکاف کام: تا سن 12 ماهگی یا در صورت امکان زودتر
بسته به شرایط، از روش های مختلفی برای بستن شکاف کام و بازسازی سقف دهان استفاده می‌شود. جراح در دو طرف شکاف برش هایی ایجاد می کند و بافت‌ها و ماهیچه‌ها را جابجا و دوباره مرتب می‌کند و محل ترمیم را با بخیه می‌بندد.
جراحی‌های پیگیری: بین 2 سالگی و اواخر نوجوانی
پیوند استخوان
پیوند استخوان معمولاً در سنین بین 8 تا 11 سالگی توصیه می‌شود. پیوند استخوان در فک بالا یک درمان استاندارد برای درمان شکاف کام و لب است. در این عمل یک قطعه کوچک استخوان از جای دیگری از بدن (معمولا پا، دنده، سر، یا لگن) برداشته می شود و در محل شکاف جایگذاری می شود. این عمل توسط جراح فک و صورت و به منظور تامین پشتیبانی بینی و لب، اصلاح تقارن چهره، ایجاد ردیف دندانی طبیعی در فک بالا، بهبود پایداری دندان های بالا و سقف دهان، و ایجاد ظاهر طبیعی تری انجام می شود.
ایمپلنت دندان
در ناهنجاری شکاف کام و لب بعضی از دندان ها غایبند و جای خالی این دندان ها می تواند با ایمپلنت دندانی پر شود. ایمپلنت دندانی پایه کوچکی از جنس تیتانیوم است که به جای ریشه دندان در استخوان کاشته می شود و به اندازه دندان طبیعی استحکام دارد.
تمیز کردن دندان ها در شکاف کام و لب
بهتر است یادآوری کنیم که کودکان مبتلا به شکاف کام بیش از سایرین در معرض خطر پوسیدگی دندان هستند و نیاز بیشتری به تمیز نگه داشتن دندان، و در صورت لزوم، فلورایددرمانی دارند. بعد از جوانه زدن دندان ها باید به تمیز کردن آنها با مسواک اقدام نمود و در صورتی که امکان این کار وجود ندارد، شستشو می تواند به کمک اسفنج آغشته به محلول دهانشویه صورت بگیرد.
کنار آمدن با شکاف کام و لب
مسلما هیچ پدر و مادری انتظار ندارد کودکی با شکاف کام و لب به دنیا بیاورد و مواجهه با این وضعیت می تواند از نظر عاطفی برای کل خانواده طاقت فرسا باشد. در صورت روبرو شدن با این مشکل، والدین بدون اینکه خود را سرزنش کنند، باید تمرکز خود را بر پشتیبانی کودک و کمک به او متمرکز کنند. گام نخست، پذیرش مشکل و فهماندن این نکته به کودک است که شخصیت او ربطی به مشکل موجود ندارد. این کار با کمک گرفتن از مددکار اجتماعی و روانشناس تسهیل می‌شود.
سوالات متداول
اگر صاحب فرزندی دارای شکاف کام و لب شدیم، چه کار کنیم؟
بسیاری از والدین زمانی در آزمایشات قبل از تولد فرزندشان، متوجه می شوند که جنین دارای لب شکری است، نمی توانند مشکل را بپذیرند. حتی تلاش می کنند که تقصیر را گردن یکدیگر بیندازند. همچنین داشتن کودکی با شکاف کام و لب، علاوه بر ضربه روحی که به والدین وارد می کند، واکنش های مختلفی را در فامیل و اطرافیان به دنبال دارد. پدر و مادر در این زمان باید تلاش کنند که با کمک یکدیگر شرایط را کنترل کنند. روانشناس در این راه می تواند همراهی کند. این کودکان نیاز به مراقبت ها و درمان های خاصی دارند. اگر روند درمانی به درستی پیش برود، زندگی سالمی در انتظار این کودکان خواهد بود.
ارتودنسی کرانوفاشیال چیست؟
ارتودنسی کرانوفاشیال گرایشی از ارتودنسی است که به درمان بیماران دچار نقص های مادرزادی مانند شکاف لب و کام می پردازد. متخصص ارتودنسی با همکاری آسیب شناس گفتار، دندانپزشک اطفال، جراح گوش و حلق و بینی، جراح دهان و جراح پلاستیک کرانوفاشیال طرح درمانی مناسب را برای اصلاح شکاف لب و کام و درمان دیگر ناهنجاری های فک و صورت تهیه می کند. متخصص ارتودنسی کرانوفاشیال شکل گیری و رشد دندان ها و فک را ارزیابی می کند و درمان های غیرجراحی تغییر موقعیت فک ها را انجام می دهد. این گروه از متخصصین مسئولیت درمان های قبل و بعد از جراحی فک را نیز به عهده می گیرند و با استفاده از عکس برداری رادیوگرافی و قالب گیری بر روند رشد نظارت می کنند.
چه زمانی به پزشک برای درمان شکاف لب و کام مراجعه کنید؟
شکاف لب و کام معمولاً در زمان تولد قابل تشخیص هستند و پزشک ممکن است مراقبت های لازم را در آن زمان شروع کند. اگر نوزاد شما علائم شکاف کام زیر مخاطی را دارد، به متخصص اطفال مراجعه کنید.
تفاوت بین شکاف لب و کام چیست؟
شکاف لب یک نقص مادرزادی است که در آن لب فوقاتی به طور کامل شکل نمی گیرد و در خود شکاف باز دارد. شکاف کام نیز یک نقص مادرزادی است که در آن کام (سقف دهان) به طور کامل تشکیل نشده و باز می ماند.
در چه دوره ای از بارداری شکاف کام و لب ایجاد می شود؟
در اوایل بارداری جنین در حال رشد، شکاف کام و لب را دارد، اما در حدود هفت هفته بارداری، دو سمت لب و سقف دهان باید به هم جوش بخورند. عدم جوش خوردن لب و کام منجر به شکاف لب و یا شکاف کام می شود.
متخصص پروتزهای دندانی، ایمپلنت و زیبایی
متخصص درمان مشکلات مفصل فکی و آپنه خواب
استاد دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران
