بدشکلی های فک و صورت برای بیماران ناراحت کننده است و ممکن است بر سلامت جسمی و روانی آنها تأثیر منفی بگذارد. این بدشکلی ها می توانند مادرزادی باشند، ناشی از ناهنجاری و اختلالات رشدی یا اکتسابی ناشی از بیماری های نکروزان و جراحی های سرطانی، رادیوتراپی و یا تروما.
پروتزهای فک و صورت تاثیر مهمی بر روی کیفیت زندگی و عزت نفس بیمار دارند، زیرا می توانند فورا نقایصی را که پس از عمل جراحی رخ می دهد اصلاح کنند.
از پروتزهای فک و صورت در داخل بافت (دهان) و یا خارج می توان به عنوان ترمیم استخوان از دست رفته و یا ترمیم ناهنجاری های کانتور صورت استفاده کرد.
سرطان حفره دهان (اسکواموس سل کارسینوما)
سرطان دهان چیست؟
در واقع سرطان دهان نوعی از سرطان است که با نام های سرطان کام یا سرطان اورال (Oral Cancer) نیز شناخته می شود و می تواند هر یک از قسمت های تشکیل دهنده دهان (حفره دهان) را تحت تاثیر قرار دهد. سرطان دهان می تواند در قسمت های زیر اتفاق بیفتد:
- لب
- لثه
- زبان
- پوشش داخلی گونه ها
- سقف دهان
- کف دهان (زیر زبان)
- کام سخت
- کام نرم
سرطان دهان یکی از چندین نوع سرطانی است که در دسته بندی ای به نام سرطان های سر و گردن قرار می گیرد. این نوع سرطان به صورت یک توده یا زخمی در دهان ظاهر می شود که از بین نمی رود. در ایالات متحده آمریکا سالانه حدود ۵۰,۰۰۰ نفر به سرطان دهان مبتلا می شوند که ۷۰ درصد از آن ها مرد هستند. بسته به اینکه کدام سلول در دهان دچار سرطان شده، این بیماری دسته بندی می شود. در صورتی که دارای علائم این بیماری هستید بهتر است سریع تر نزد یک پزشک متخصص گوش حلق و بینی مراجعه کنید.
انواع سرطان دهان
دهان از انواع مختلفی از سلول ها تشکیل شده است. نوع سرطان دهان به این بستگی دارد که سرطان در کدام یک از انواع سلول ها آغاز شده است.
کارسینوم سلول سنگ فرشی در حفره دهان
بیش از ۹۰ درصد سرطان های دهان از نوع کارسینوم سلول سنگ فرشی هستند. سلول های سنگ فرشی سلول های نازکی هستند که سطح صافی دارند و شبیه فلس های ماهی به نظر می رسند. این سلول ها اغلب در بافت هایی یافت می شوند مانند سطح پوست، پوشش اندام های داخلی بدن و پوشش مجاری تنفسی و گوارشی. کارسینوم به معنای سرطان است. کارسینوم سلول سنگ فرشی بیشتر قسمت هایی از بدن را تحت تاثیر قرار می دهد که در معرض نور خورشید قرار دارند (همچون صورت، گوش ها و گردن). اما گاهی در دهان نیز ایجاد می شود.
حفره دهان يكي از بخش هايي است كه پتانسيل فراواني براي سرطاني شدن دارد. حفره دهان، محل ورود غذا به بدن است و برخي غذاها در كنار دخانيات مي توانند در ايجاد روند سرطاني شدن موثر باشند. در مجموع 3 درصد كل سرطان هاي بدن، سرطان هاي حفره دهان بوده كه از اين بين بخش عمده اي، سرطان هاي بدخيم و مرگبار هستند. درمان اين سرطان ها حتي اگر خوش خيم باشد، اغلب با برداشت بخش وسيعي از بافت هاي دهان و صورت همراه است و مشكلات و عوارض بسيار بدي را حتي در صورت درمان سرطان براي بيمار به دنبال دارد. توده ها يا تومورهاي حفره دهان مثل بقيه مناطق بدن يا خوش خيم هستند يا بدخيم. در حفره دهان هشتاد و پنج تا نود و پنج درصد كل سرطان ها، سرطان بدخيم سلول هاي سنگفرشي يا اسكواموس سل كارسينوما (SCC) بوده كه بسيار خطرناك و مرگبار است. تومورهاي خوش خيم به دو دسته تقسيم مي شوند: يا دنداني هستند يعني از ضمائم مربوط به دندان ايجاد مي شوند يا اينكه غير دنداني هستند. نوع دنداني شايع تر است و هر ضايعه سن و محل خاص خود را دارد. سرطان هاي بدخيم اغلب كف دهان و زبان را درگير مي كنند، ولي ممكن است در مناطق ديگر هم ديده شوند مثل لب، سقف دهان و مخاط گونه.
سایر سرطان های حفره دهان که به میزان کمتری رایج اند عبارت اند از:
وروکوس کارسینوما در دهان
وروکوس کارسینوما (Verrucous carcinoma) یک زیرگروه نادر از کارسینوم سلول سنگ فرشی است. این نوع کارسینوم به ندرت به سایر قسمت های بدن منتشر می شود، اما می تواند به طور عمقی در بافت های اطراف رشد کند.
ملانومای دهان
ملانوما (Melanoma) در سلول های تولید کننده رنگ دانه ایجاد می شود که به پوست رنگ می دهند. ملانومای سروگردن می تواند در هر نقطه ای از پوست، داخل بینی یا حفره دهان نیز ایجاد شود.
کارسینوم سلول بازال
کارسینوم سلول بازال (Basal cell carcinoma) از سلول های بازال آغاز می شود. این نوع سرطان روی لب ها ظاهر می شود.
دلایل ابتلا به سرطان دهان
بروز سرطان دهان وابسته به سن می باشد. تنباکو و الکل فاکتورهای شناخته شده افزایش ریسک ابتلا به سرطان دهان می باشند. تحقیقات نشان داده اند که تا ۸۰% بیماران مبتلا به سرطان دهان سیگاری بوده اند. تمام اشکال الکل در اتیولوژی این بیماری دخالت دارند. اثرات ترکیبی سیگار و الکل، اثر سینرژیک در ایجاد آن دارند HPV.نیز به عنوان ریسک فاکتور برای کارسینوم های اوروفارنکس می باشد ولی به عنوان عامل اتیولوژیک برای سرطان دهان شناخته نمی شود. فاکتورهای تغذیه ای مانند استفاده از میوه و سبزیجات به علت وجود ویتامین های C و E و مصرف ویتامین A با کاهش ریسک سرطان دهان در ارتباط است.
نشانه ها و علائم سرطان دهان
ضایعات سرطانی در حفره دهان به اشکال مختلف ممکن است بروز کنند. این ضایعات ممکن است به شکل یک پلاک سفید یکنواخت یا پلاک سفید با دانه های قرمز در سطح، پلاک قرمز، توده برجسته با سطح سالم یا سطحی زخمی، برجستگی گل کلمی شکل، زخم منفرد که برای بیشتر از دو هفته در دهان باقی مانده و با حاشیه ای برجسته همراه است دیده شود. وجود این شکل از ضایعات به خصوص در نواحی پر خطر لب پایین، کف دهان و سطوح کناری زبان، حتما باید مورد توجه و بررسی قرار گیرند. متاسفانه این ضایعات ممکن است در مراحل اولیه کاملا بدون علامت و درد باشند و فرد مبتلا جهت درمان سریع مراجعه ننماید. متاسفانه اغلب بیماران پس از گسترش و پیشرفت بیماری شناسایی می شوند. وجود توده در دهان یا گردن، اختلال در بلع و بلع دردناک، گوش درد ، محدودیت حرکتی، خونریزی دهان، توده های گردنی و از دست دادن وزن با پیشرفت بیماری اتفاق می افتد. از دست دادن حس خصوصا هنگامی که یک طرفه است نشان دهنده درگیری عصب می باشد. انتشار لنفاتیک کارسینومای دهانی سبب درگیری گره های لنفاوی در همان سمت تومور اولیه می شود . گره های لنفاوی مرتبط با سرطان بزرگ شده و قوام سفت و سختی دارند و با پیشرفت ضایعه ثابت و بدون حرکت می شوند.
نحوه ی تشخیص بیماری توسط متخصص دندانپزشک
نحوه ی تشخیص سرطان دهان توسط متخصص دندانپزشک با مطالعه تاریخچه پزشکی بیمار، معاینه کامل سر و گردن و داخل دهان و تست قطعی تشخیصی بیوپسی می باشد. روش های کمک کننده به معاینات کلینیکی دهان شامل : تصویر برداری مانند سیتی اسکن هسته ای، MRI و اولتراسونوگرافی است که می تواند شواهدی از درگیری استخوان یا گسترش برخی ضایعات بافت نرم را نشان دهد و همچنین رنگ آمیزی بافت های زنده با تولوئیدن بلو به عنوان یک روش کمکی در بررسی ضایعات بدخیم دهانی می باشد ولی به هیچ عنوان نمی تواند جایگزین نمونه برداری از بافت باشد.
پروتزهای ماگزیلوفیشیال
هدف استفاده از این پروتزها درمان آسیب های داخل دهانی و یا خارج دهانی بیمار است.
انواع مختلف این پروتزها شامل موارد زیر است:
1- مندیبل
2- ماگزیلا
3- بینی
4- چشم
5- گوش
6- صورت
پروتزهای ماگزیلوفیشیال (پرکننده کام) برای بیمارانی که به دلیل جراحی برداشت تومور و یا شکاف کام و یا تروما قسمتی از فک خود را ازدست می دهند و از مشکلاتی نظیر افتادگی صورت، جویدن، بلع و گفتار نامفهوم رنج میبرند به علت خالی بودن قسمت کام دهان گزینه ی مناسبی میباشد. این پروتز ها با مسدود کردن ارتباط دهان با حفره بینی عملکرد جویدن، بلع، گفتار و زیبایی چهره بیمار را بهبود می بخشند و سلامت روانی و اجتماعی را دوباره به فرد بازمیگردانند.
در این پروتزها فانكشن ممكن است بدست نيايد ولي بايد عملكردي در حد مطلوب كسب شود و بتوان آنرا مشاهده نمود. در بيماراني كه در كام سخت آنها بخاطر وجود نئوپلاسمهايي با منشاء سينوس هاي پارانازال يا قسمت فوقاني حفره دهان، قطع تومور انجام شده است، نياز به يك پروتز مسدود كننده دارند. قطع كام سخت باعث اختلال در آرتيكولاسيون و جريان هوا حين تكلم شده و نيز در هنگام بلع موجب برگشت غذا از بيني مي شود. پروتزهاي مسدود كننده براي بازسازي تداوم كام سخت و جدا كردن حفره بيني و سينوس‌هاي ماگزيلا، از دهان ساخته مي شوند. اين پروتزها همچنين در بيماران دچار شكاف كام نيز ساخته مي شوند.
بيماري كه قطع ماگزيلا در وي صورت گرفته است در سه فاز، نوتواني وي انجام مي‌گيرد. در هر كدام از مراحل يك پروتز مسدود كننده لازم است تا بيمار را در مراحل مختلف ترميم ساپورت كند. اين سه پروتز عبارتند از : آبچوريتور جراحي، آبچوريتور موقت و آبچوريتور نهايي.
به طور دقیق تر می توان گفت پروتز های ماگزیلوفیشیال يك درمان پروتزي جهت جداسازي حفره بيني و دهان و بازيابي فانكشن هاي ذكر شده مي باشند.
پایداری و ماندگاری پروتز ماگزیلوفیشیال
ماندگاری این پروتز ها به عوامل مختلفی مانند اندازه و محل قرارگیری پروتز بستگی دارد. همچنین:
*تعداد دندان‌های باقی‌مانده
* ناحیه کام باقی مانده در فک بالا
هر چه تعداد دندان های باقی مانده و ناحیه باقی مانده از کام کم باشد، ثبات و حفظ پروتز دشوارتر میشود.
همچنین برای گرفتن گیر بیشتر از این پروتز ها می توان از ایمپلنت ها نیز کمک گرفت. به طوری که پروتز بر روی ایمپلنت ها سوار شود و گیر بیشتری ایجاد شود.
بیشتر بخوانید: پروتزهای متحرک
تاریخچه پروتزهای ماگزیلوفیشیال
گذشته منشا پروتزهای فک و صورت مشخص نیست. طبق گفته کانروی، اولین کاربرد شناخته شده اصولی برای بازگرداندن ظاهر صورت و انسداد کام ممکن است به بقراط نسبت داده شود.
جامعه اتروسک ها در هنر پیشرفته تلقی می شوند. پروتز های داخل دهانی و بقایای ساختارهای مصنوعی در محل دفن مصریان مومیایی شده یافت شده است. شواهدی مبنی بر اینکه رومی ها از چشم های مصنوعی استفاده می کردند مشابه مصریان ویونانیان باستان وجود دارد.
استفاده از این پروتزها در روم، مصر، هندی و دیگر جوامع ممکن است به علت قطع گوش، بینی، دست و… به عنوان مجازات برای جنایات بوده باشد. در قرن شانزدهم نیز یک جراح فرانسوی به استفاده از چشم، گوش، بینی مصنوعی و شرح ساخت یک پروتز مسدود کننده ی کام اشاره کرده است. در طول قرن هفدهم، پیر فوشو تشخیص داد که پروتزهای فک و صورت می توانند در بهبود جویدن و همچنین ترمیم نقایص کام و بهبود زیبایی بسیار کار آمد باشند.
درمان انجام شده برای مراجعه کننده عزیزمون:
بازسازي دهان توسط پروتز مگزيلوفيشيال در بيمار با سابقه ابتلا به اسكواموس سل كارسينوما و راديوتراپي. درمان اين بيماران مشكلات خاص خودرادارد زيرا نسج زيادي از فك و دندانها طي جراحي برداشته شده است و حفره دهان به بيني باز است و به دليل راديوتراپي وخشكي دهان و حساسيت مخاط تحمل پروتز توسط بيمار بسيار سخت است و همچنين بيمار به دليل راديوتراپي محدوديت بازشدن دهان دارند و قالبگيري و كار در دهان بسيار سخت است. به دليل عدم امكان قراردادن ايمپلنت در ناحيه چون تازه بيمار تحت راديوتراپي قرار گرفته بود مجبور به قراردادن كلاسپ فلزي بر روي دندان كانين شديم تا به صورت موقت بازسازي صورت بگيرد و دو سال بعد تحت درمان ايمپلنت و بازسازي با ايمپلنت قرار بگيرد. بازسازي براي اين بيماران بسيار حياتي است زيرا دهان به بيني راه دارد و صحبت كردن و غذاخوردن غيرممكن است.
درمان انجام شده برای مراجعه کننده ی عزیزمون :
ساخت پروتز مگزيلوفيشيال دربيمار مبتلا به اسكواموس سل كارسينوما كه منجر به برداشت سقف دهان و قسمتي از آلوئول همراه با دندانها در سمت راست ماگزيلا شده بود.
سوالات متداول
چگونه سرطان دهان درمان می شود؟
سرطان دهان به همان شیوه ای درمان می شود که بسیاری از سرطان های دیگر درمان می شوند. با عمل جراحی برای برداشتن بافت سرطانی، به دنبال پرتودرمانی و یا شیمی درمانی (درمان دارویی) برای از بین بردن هر سلول سرطانی باقی مانده.
چه کاری می توانیم برای جلوگیری از سرطان دهان انجام دهیم؟
برای پیشگیری از سرطان دهان:
سیگار نکشید و خودداری از مصرف دخانیات و استفاده از نوشیدنی های الکل را در حد اعتدال (و یا از نوشیدن الکلی استفاده نکنید). رژیم غذایی متعادل.ی داشته باشید، قرار گرفتن در معرض آفتاب را محدود کنید. قرار گرفتن مکرر در معرض آفتاب باعث افزایش خطر ابتلا به سرطان در لب، به ویژه لب پایین می شود. در هنگان قرار گیری مقابل خوردشید، از لوسیون ضد آفتاب محافظ بر روی پوست و همچنین لب هایتان استفاده کنید.
پروتزهای فکی – صورتی ( ماگزیلوفیشیال ) چیست؟
شامل ساخت دو نوع پروتز است : 1- داخل دهانی 2- خارج دهانی
پروتزهای داخل دهانی جهت جبران نقایص مادرزادی – تومورها و آسیب های فیزیکی ساخته می شوند و پروتزهای خارج دهانی از جمله پروتز چشم ، گوش ، بینی و … هم در حیطه خدمات این گروه می باشند.
آیا سرطان دهان کشنده است؟
همان طور که می دانید اکثر سرطان هایی که وجود دارند در صورت تشخیص به موقع، درمان و کشنده نمی باشند. اما اگر سرطان دهان به موقع تشخیص داده نشود و افراد درمان را شروع نکنند، ممکن است که جانشان با خطر روبه رو شود. سرطان دهان نیز از این قاعده مستثنی نیست و همان گونه که ذکر شد در صورت تشخیص به موقع می توان جان افراد را نجات داد. برای تشخیص به موقع این بیماری بهتر است که هر سال به پزشک مراجعه کنید تا ایشان با چک کردن دهان شما اگر به مورد مشکوکی برخورد کرد، آن را با شما درمیان بگذارد و شما را از بیماری خود مطلع کنند.
تفاوت سرطان با سایر ضایعات دهان چیست؟
شاید جدا سازی ضایعات سرطانی از مابقی ضایعات زخمی، سفید و قرمزی که در حفره ی دهان وجود دارند، مشکل باشد. اکثر این ضایعات خوش خیم هستند اما تعداد زیادی از آن ها ظاهری دارند که به ضایعات بد خیم بسیار شباهت دارند. برخی از آن هایی که پیش از این به عنوان ضایعه های خوش خیم تشخیص داده شده اند، حالا ممکن است جزو ضایعه های پیش سرطانی قرار بگیرند، چون از نظر آماری با تغییرات ثانوی سرطانی ارتباط دارند. در برخی مواقع ممکن است، بعضی از ضایعه های بد خیم با ضایعه های خوش خیم اشتباه گرفته شوند. هر گونه ضایعه ی دهانی که به طور خود به خودی بهبود پیدا نکند و یا نسبت به درمان های دارویی بی پاسخ باشد، باید به عنوان ضایعه های بد خیم در نظر گرفته شوند. پس از تشخیص قطعی روی ضایعه ها، در نظر گرفتن یک دوره ی درمانی ۲ تا ۳ هفته ای برای بررسی پاسخ به درمان، مناسب است.
چه کسانی به سرطان دهان مبتلا می شوند؟
براساس آمار انجمن سرطان آمریکا، مردان دو برابر بیشتر از زنان در معرض خطر ابتلا به سرطان دهان قرار دارند و آقایان بالای 50 سال نیز بیشترین خطر ابتلا را دارند. همان گونه که ذکر شد، پس در نتیجه سرطان دهان جزو سرطان های شایع مردان می باشد. اکثر افرادی که به سرطان دهان مبتلا می شوند، دخانیات مصرف می کنند و برای جلوگیری از این موضوع، بهتر است که هر چه سریع تر مصرف دخانیات خود را کاهش دهید.
دکتر مهناز ارشد
متخصص پروتزهای دندانی، ایمپلنت و زیبایی
متخصص درمان مشکلات مفصل فکی و آپنه خواب
استاد دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران
